Jan Dorman był jednym z najwybitniejszych twórców teatralnych w Polsce. Związany z Sosnowcem i Będzinem artysta kochał także muzykę i malarstwo. Jest twórcą Teatru Dzieci Zagłębia.
Jan Dorman urodził się 11 marca 1912 roku w Dębowej Górze, dzisiejszej dzielnicy Sosnowca. Jego matka Jadwiga pracowała w sklepie, a ojciec Stanisław dla Towarzystwa Hrabiego Renarda. W domu rodzinnym dbano o kulturę i sztukę – wśród członków dalszej rodziny Jana Dormana byli m.in. artyści, miłośnicy teatru, malarstwa oraz muzyki.
Swoją edukację Jan Dorman rozpoczął w prywatnej szkole spółki hrabiego Renarda, a kontynuował ją w męskim Seminarium Nauczycielskim im. Adama Mickiewicza w Sosnowcu.
W czasie nauki przewodził teatrowi szkolnemu – grywał na scenie, reżyserował i tworzył scenografię do spektakli. Dwa z nich zaprezentowano na deskach ówczesnego Teatru Miejskiego w Sosnowcu, co było ogromnym wyróżnieniem.
W roku 1936 rozpoczął pracę nauczyciela lotnego na Polesiu. Uczył w Brodnicy, Lobiszynie, Mokrej Dąbrowie. Stałą pracę dostał w Dostojowie. W 1938 roku zaczął studiować malarstwo na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, pracując jednocześnie jako wychowawca w Domu Rodzin Tramwajarzy na Krzemionkach, gdzie uczył dzieci poprzez zabawę w teatr.
W czasie wojny zatrudnił się jako wsadowy pieca w Cegielni Gwarectwa Hrabiego Renarda i wspólnie z poślubioną w 1938 roku żoną (Janiną Dormanową z domu Polańską) prowadził tajne nauczanie dla dzieci pracowników zakładu.
Po wojnie Jan Dorman podjął pracę nauczyciela w Sosnowcu i starał się powrócić na ASP, jednak władze kuratoryjne i oświatowe nie wyraziły zgody na kontynuowanie przez niego studiów. Niepocieszony Dorman zakłada w 1945 roku Międzyszkolny Teatr Dzieci w Sosnowcu oraz współpracuje z Rozgłośnią Radiową w Katowicach, przygotowując dla niej słuchowiska radiowe.
Międzyszkolny Teatr Dzieci cieszy się dużym powodzeniem. Swoją oficjalną działalność rozpoczyna 22 grudnia 1945 roku premierą jego sztuki „Malowane dzbanki” z udziałem stu dwudziestu dzieci. Przedstawienie to odniosło wielki sukces i zostało zarejestrowane przez Polskie Radio w Katowicach. Scena dzieliła się na teatr ekspresji (tworzony przez dzieci) oraz teatr impresji (tworzony przez profesjonalnych aktorów i skierowany do dzieci).
W roku 1947 Międzyszkolny Teatr Dzieci przekształcił w Eksperymentalny Teatr Dzieci z siedzibą w domu Związku Zawodowego Górników przy ul. Żytniej w Sosnowcu. Działał on na dwóch płaszczyznach – jako amatorski teatr dziecięcy (tzw. teatr wyżywania się), gdzie spektakle były grane i przygotowywane przez dzieci oraz teatr aktorski (teatr odbioru). Za to był przez wielu podziwiany. Byli też tacy, którzy dość sceptycznie podchodzili do jego działalności i nowatorskich poglądów.
W tym samym czasie Jan Dorman był pracownikiem referatu świetlicowego oraz wspólnie z Józefem Lipskim współredagował pismo związkowe „Górnik”. Trudności lokalowe i słabnące zainteresowanie związku zawodowego finansowaniem kultury zmusiły pomysłodawcę do znalezienia nowego patrona teatru. Został nim Związek Zawodowy Chemików, który przez rok wspierał finansowo działalność artystyczną Dormana. Teatr nie posiadał wtedy swojej siedziby i był współtworzony przez uczniów sosnowieckich szkół, aktorów miejskiego teatru oraz baletu Tacjanny Wysockiej.
Od 1949 roku, dzięki pomocy proboszcza parafii w Będzinie, Jan Dorman przeniósł swój teatr do budynku po dawnym domu parafialnym przy ul. Sobieskiego w Będzinie. Obiekt wymagał jednak gruntownego remontu.
– Pamiętam jak dziś kurtynę w połowie z czarnej podszewki, a w połowie z żółtego pluszu. Kurtyna przypominała wtedy dużą kieckę zasłaniającą nieprzystojne wnętrze sceny – opowiadał Dorman.
Rok później władze Będzina powołały Miejski Teatr Dzieci Zagłębia, który jako stowarzyszenie prowadzone było przez Jana i Janinę Dormanów. W tej formie teatr funkcjonował do roku 1969, kiedy to został upaństwowiony. Wcześniej, 1 kwietnia 1951 roku, otrzymał dzisiejszą nazwę Teatr Dzieci Zagłębia.
Do 1963 roku, mimo stałej siedziby, teatr prowadził działalność objazdową. Aktorzy docierali ze swoimi przedstawieniami do miejscowości powiatów katowickiego, zawierciańskiego, będzińskiego, częstochowskiego, a nawet na wybrzeże. Dorman cały czas robił co mógł, aby prowadzona przez niego instytucja była nowoczesna i zabiegał o dotacje i niezbędne środki na jej funkcjonowanie. W tym czasie udało się otworzyć salę widowiskową wyposażoną w scenę i zaplecze teatralne.
W latach 1965-1973 organizował także przeglądy ludowych zespołów kolędników „Herody”. Będziński teatr pod jego kierownictwem przez wielu ludzi kultury uważany był za jedną z najbardziej awangardowych scen polskich dla dzieci i młodzieży. Jan Dorman kierował ośrodkiem nieprzerwanie do roku 1978. Na emeryturze nadal tworzył swoje autorskie spektakle w teatrach całej Polski. Po odejściu przyjął również profesurę na Wydziale Lalkarskim krakowskiej Wyższej Szkoły Teatralnej z siedzibą we Wrocławiu.
Jan Dorman w swoich sztukach odwoływał się zawsze do gry skojarzeń i wyobraźni odbiorcy, posługując się lalkami, maskami i znakiem plastycznym. Przełomowym momentem w jego twórczości był spektakl „Krawiec Niteczka” według Kornela Makuszyńskiego w 1956 roku, którym zwrócił na siebie uwagę środowiska. Kolejne spektakle potwierdzały już tylko jego oryginalność.
Dorman starał się różnymi sposobami inicjować proces oswajania się dziecka ze sztuką i integrowania go z teatrem. Często spotykał się ze swoimi widzami w teatralnej kawiarence, rozmawiał z nimi o widowisku.
– Oddziaływanie mojego teatru na dzieci jest bardzo długim cyklem, przy czym w założeniu oddziałuje na te same dzieci, w miarę jak rosną, rozwijają się, a każdemu okresowi wieku dzieci odpowiada inna forma działania – opowiadał.
Był niezwykle wszechstronnym twórcą, do wielu spektakli sam projektował i przygotowywał scenografię, tworzył muzykę, pisał teksty i artykuły do gazet. W swoim teatrze stworzył blisko 59 przedstawień, a w 22 innych teatrach przygotował 32 inscenizacje. Do największych należą m.in. „Która godzina?” Zbigniewa Wojciechowskiego, „Szczęśliwy Książę” Oskara Wilde’a, „Kubuś Fatalista” Denisa Diderota oraz jego własne teksty – „Kaczka i Hamlet”, „Wiosna lato jesień zima” czy „Konik”.
Jan Dorman zmarł 21 lutego 1986 roku. 25 marca 1992 roku w foyer Teatru Dzieci Zagłębia odsłonięto tablicę poświęconą jego pamięci. W marcu 1996 roku, w 10. rocznicę śmierci artysty, będziński teatr przyjął patronat swojego założyciela.
Bibliografia: WikiZagłębie, Teatr Dzieci Zagłębia w Będzinie, „Biografie Zagłębia” pod. Red. M. Kisiela i P. Majerskiego, „Konik” – wybór i oprac. I. Dowsilas
