Uchwalona 3 maja 1791 roku była pierwszą w Europie i drugą na świecie nowoczesną, spisaną konstytucją. Miała być odpowiedzią na pogarszającą się sytuację wewnętrzną i międzynarodową Rzeczypospolitej Obojga Narodów, która jeszcze 150 lat wcześniej była jedną z największych potęg europejskich i największym krajem w Europie.
Konstytucja 3 Maja, a właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja – uchwalona 3 maja 1791 roku ustawa regulująca ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Autorami Konstytucji 3 Maja byli Król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj.
Nie obeszło się bez problemów podczas obrad, w trakcie których uchwalono konstytucję. Wieczorem, 2 maja 1791 roku, odbyło się w Pałacu Radziwiłłowskim zebranie, na którym odczytano projekt konstytucji. Obrady sejmowe i przyjęcie Konstytucji 3 Maja odbyły się w warunkach zamachu stanu. Posłowie, zwolennicy konstytucji, przybyli wcześniej w tajemnicy, a miejscem obrad był Zamek Królewski w Warszawie strzeżony przez Gwardią Królewską i oddziały wojskowe pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego.
Okazja nadarzyła się 3 maja 1791 roku, wówczas wielu przeciwników konstytucji nie powróciło jeszcze z wielkanocnego urlopu. W zamieszaniu, które panowało podczas obrad, o przyjęciu Konstytucji 3 Maja bez czytania przesądził przypadek. Król przemawiał trzykrotnie, a kiedy podniósł rękę, chcąc zgłosić chęć przemawiania po raz czwarty, jeden z posłów uznał, że król zaczyna już składać przysięgę na nową konstytucję.
Król wszedł na krzesło i złożył przysięgę na ręce biskupa krakowskiego Feliksa Turskiego, pośród entuzjazmu zgromadzonego tłumu i bez żadnego głosowania. Po siedmiogodzinnych obradach Sejm zatwierdził konstytucję, a król Stanisław August Poniatowski ją podpisał. Twórcy Konstytucji 3 Maja określili ją jako „ostatnią wolę i testament gasnącej Ojczyzny”.
Konstytucja została zaprojektowana w celu zlikwidowania wad opartego na wolnej elekcji i demokracji szlacheckiej systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Konstytucja zmieniła ustrój państwa na monarchię dziedziczną, ograniczyła znacząco demokracją szlachecką, odbierając prawo głosu i decyzji w sprawach państwa szlachcie nieposiadającej ziemi (gołocie), wprowadziła polityczne zrównanie mieszczan i szlachty oraz stawiała chłopów pod ochroną państwa, w ten sposób łagodząc najgorsze nadużycia pańszczyzny.
Najważniejsze zapisy konstytucji
W pierwszych zdaniach dokumentu podkreślano jedność państwa, czego wyrazem miał być jeden rząd, skarb i armia. Konstytucja wprowadzała trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Władzę ustawodawczą miał stanowić dwuizbowy parlament składający się z Sejmu oraz Senatu. Funkcję wykonawczą miał sprawować król i odpowiedzialny przed Sejmem rząd. Rolę sądowniczą w państwie powierzono niezależnym trybunałom.
Ograniczała immunitety prawne oraz przywileje szlachty zagrodowej, tak zwanej gołoty. Celem ograniczeń względem szlachty było zapobieżenie możliwości przekupstwa biednego szlachcica przez agentów obcego państwa.
Ustawa potwierdzała też przywileje mieszczańskie nadane w akcie prawnym z 18 kwietnia 1791 roku. Według tego aktu, mieszczanie mieli prawo do bezpieczeństwa osobistego, posiadania majątków ziemskich, prawo zajmowania stanowisk oficerskich i stanowisk w administracji publicznej, a także prawo nabywania szlachectwa. Miasta miały prawo do wysłania na Sejm 24 plenipotentów jako swoich przedstawicieli, którzy mieli głos w sprawach dotyczących miast. Akt ten obejmował pospólstwo opieką prawa i administracji rządowej.
Konstytucja formalnie zniosła praktycznie nieużywane od 27 lat liberum veto. W tym samym czasie przetłumaczono ją na język litewski. Poprzez wprowadzenie jednolitego rządu, skarbu i wojska została zniesiona odrębność pomiędzy Koroną i Litwą. W dniu ustanowienia Konstytucji 3 Maja przestała istnieć Rzeczpospolita Obojga Narodów, a w jej miejsce została powołana Rzeczpospolita Polska. Aby konstytucja była aktualna, co 25 lat miał się zbierać Sejm Konstytucyjny, który miałby prawo zmienić jej zapisy.
Katolicyzm uznano za religię panującą, przy zachowaniu tolerancji innych wyznań, uznanych przez państwo. Ponadto, król otrzymał prawo nominacji biskupów i senatorów, a w czasie wojny miał sprawować naczelne dowództwo nad wojskami.
Przyjęcie monarchicznej Konstytucji 3 Maja spowodowało opozycję republikanów oraz sprowokowało wrogość Imperium Rosyjskiego, które od 1768 roku było protektorem Rzeczypospolitej i gwarantem nienaruszalności jej ustroju. Konstytucja obowiązywała przez 14 miesięcy, zanim została obalona przez armię rosyjską wraz z Konfederacją targowicką w wyniku przegranej wojny polsko-rosyjskiej.
Mimo rozbiorów Polski, pamięć o drugiej w dziejach świata konstytucji narodowej, którą była Konstytucja 3 Maja, przez kolejne pokolenia pomagała podtrzymywać polskie dążenia do niepodległości. Mimo zakazu, rocznice jej uchwalenia były świętowane przez znajdującą się pod zaborami polską ludność. Od czasu odzyskania niepodległości w 1918 roku, Święto Konstytucji 3 Maja było obchodzone jako najważniejsze święto państwowe. W PRL zostało zastąpione obchodami Święta Pracy w dniu 1 maja. Po transformacji ustrojowej, od kwietnia 1990 roku, Święto Konstytucji 3 Maja należy do uroczyście obchodzonych polskich świąt.
Bibliografia: Wikipedia, Polskatradycja.pl, Bliskopolski.pl, Sebastian Adamkiewicz „Konstytucja 3 maja – wola narodu czy zamach stanu?”, Sebastian Adamkiewicz „Referendum nad Konstytucją 3 maja”
