Grodziec to północno-zachodnia część miasta, wcześniej siedziba jednowioskowej gminy Grodziec oraz samodzielne miasto. Rozwijał się tu m.in. przemysł i handel. Sprawdźmy, jakie były jego początki.

Pierwsze wzmianki historyczne

Pierwsza wzmianka o wsi Grodziec pochodzi z 1254 r. W owym czasie wieś była własnością zakonu norbertanek ze Zwierzyńca pod Krakowem. Klasztor zakupił Grodziec z rąk księcia opolsko-raciborskiego Władysława. Wieś jednak nadal należała terytorialnie do księstwa. Stan ten zmienił się po roku 1443, tj. od czasu wykupu księstwa siewierskiego przez biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego. Grodziec jednak do księstwa nie należał i stanowił odtąd polską enklawę w obszarze własności biskupiej.

Norbertanki gospodarowały wsią aż do końca XVIII wieku, kiedy z powodu trudności finansowych sprzedały ją pochodzącej z Włoch rodzinie Bontanich. Jako dziedzice w Grodźcu mieszkali: Michał Bontani (kapitan konnej gwardii królewskiej, właściciel części Ożarowic, w 1761 r. uzyskał szlachectwo od biskupa – księcia siewierskiego), Paweł Bontani i Józef Bontani.

Rozwój przemysłu

Ok. 1800 r. hr. Michał Bontani założył browar parowy, który później należał do Stanisława Ciechanowskiego i spółki akcyjnej A. Troppauer. Dziś budynek zakładu służy jako hurtownia mleczarska.

W XIX wieku właścicielami Grodźca byli: ziemianin i przemysłowiec Maurycy Kossowski oraz rodzina Ciechanowskich. Następował wtedy szybki rozrost wsi, powodowany głównie uruchomieniem kopalń węgla, huty i cementowni. Od 1807 r. Grodziec znajdował się w Księstwie Warszawskim, a od 1815 r. w Królestwie Polskim.

W 1823 r. Maurycy Kossowski założył kopalnię Barbara, a w 1845 r. kupiec berliński August Wilhelm Martens wybudował hutę cynku, do której węgiel dostarczała ta kopalnia. W 1857 r. uruchomiono pierwszą w Polsce i piątą na świecie cementownię, a w 1894 r. drugą kopalnię węgla kamiennego Maria. Działała ona do 1938 roku, zmieniając w 1923 r. nazwę na Grodziec I, znana też była pod nazwą Solvay.

Cementownia Grodziec - fot. Monika Gruszewicz

W 1867 r. został powołany do życia powiat będziński oraz wchodząca w jego skład gmina gzichowska, której Grodziec stał się częścią. W jej skład weszła także osada Boleradz. W 1912 r. wójtem gminy Gzichów – obejmującej Czeladź, Grodziec, Gzichów, Małobądz, Milowice, Preczów i Sarnów – był Jan Walenty Przybyłek.

7 czerwca 1899 roku Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych uruchomiło kopalnię Grodziec II (od 1938 r. Grodziec), nazywaną potocznie Grodzieckim Towarzystwem, która przetrwała niemal 100 lat. Budowniczym i pierwszym dyrektorem kopalni był aż do śmierci Stanisław Skarbiński, poprzednio (od 1880 r.) dyrektor cementowni Grodziec oraz w latach 1886-1914 dyrektor małej kopalni Maria.

W 1918 roku powstała jednowioskowa gmina Grodziec, należąca do powiatu będzińskiego. Urząd gminy mieścił się przy ul. Wolności w budynku Ludwika Duchniewskiego (po 1945 r. urząd przeniesiono do budynku Kółka Rolniczego). W 1928 r. gmina liczyła ponad 8 tysięcy mieszkańców i zajmowała obszar 2773 mórg.

Kopalnia Węgla Kamiennego "Grodziec" - fot. Wikipedia

Dzieje powojenne

22 stycznia 1951 r. Śląskie Linie Komunikacyjne uruchomiły linię tramwajową nr 25 z Będzina do osiedla Browar. W 1955 r. przedłużono ją do kopalni Grodziec, a 2 lata później do Wojkowic-Żychcic. Linia ta została zlikwidowana mimo protestów mieszkańców w 2006 r. (w 2008 r. rozebrano większość torów). W zamian uruchomiono linię autobusową nr 25.

Już na początku dwudziestolecia międzywojennego pojawiła się możliwość podniesienia Grodźca do rangi miasta, jednakże rada gminna nie wyraziła na to zgody. Ponownie sprawa nadania praw miejskich stała się tematem dyskusji w 1928 r. Jednakże i tym razem z nieznanych powodów pomysł ten ostatecznie trafił do kosza. Ostatecznie 8 sierpnia 1951 roku Grodziec otrzymał prawa miejskie, a pierwszym przewodniczącym Miejskiej Rady Narodowej została Władysława Wartak. Zatwierdzono herb miasta projektu Józefa Marczaka.

1 czerwca 1975 roku w wyniku reformy administracyjnej i likwidacji powiatów miasto włączono do Będzina jako dzielnicę. Istniało jednak lobby domagające się usamodzielnienia Grodźca, podobnie jak to miało miejsce z Wojkowicami. 10 grudnia 1992 r. powołano nawet 16-osobowy komitet. W marcu 1993 r. prezydent miasta oświadczył, że władze nie są przeciwne odłączeniu się Grodźca, jednak należy wziąć pod uwagę względy ekonomiczne, a dzielnica znalazła się w bardzo trudnej sytuacji po likwidacji zakładów przemysłowych.

Nazwa i zabytki

Nazwa Grodziec wiąże się z działalnością osadniczą człowieka i pochodzi od starego wyrazu „grodza, grodze, grodz”, co oznacza nasyp, obwałowanie, a nawet płot z bierwion zaciętych na ostro. W 1877 roku przyjęła się nazwa dziś używana – Grodziec.

Nazwa miejscowości wiąże się także z istniejącym tu niegdyś grodziskiem, czyli zamczyskiem. To, czego nie zniszczyły wieki, zrujnowali pruscy inżynierowie wojskowi, którzy w 1805 roku przeprowadzili tutaj na wzgórzu Doroty badania pod wykonywanie fortyfikacji wojskowych. Wtedy znaleźli dwie skrzynie wykopalisk archeologicznych. Reszty dokonała I wojna światowa, podczas której z wałów zrobiono okopy i rowy strzeleckie. Zniszczenia Dorotki i przyległej okolicy pogłębiła II wojna światowa.

Zabytki i zakłady przemysłowe na terenie Grodźca świadczą o bogatej historii. Do najważniejszych elementów tego miejsca należą m.in. kościół parafialny św. Katarzyny, cementownia Grodziec, pałac Ciechanowskich, browar Grodziec czy osiedle domków fińskich Boleradz.

Grodziec dziś

Grodziec to obecnie dzielnica Będzina, położona w północno-zachodniej części miasta, u podnóża Góry Świętej Doroty oraz Parciny i Góry Kijowej. Zajmuje 16 km² i liczy niespełna 10 tysięcy mieszkańców. Od zachodu graniczy z miastem Wojkowice, od północy z gminą Psary, od wschodu z dzielnicą Łagisza, od południowego wschodu z dzielnicą Gzichów, a od południa z miastem Czeladź.

Góra św. Doroty Grodziec - fot. Wikipedia

W skład Grodźca wchodzą dawne przysiółki i kolonie: Boleradz, Bory, Parcina, Za Górą, Bagieniec, Pekin, Huta (Stara Huta), Osówka, Jasień i Browar, do 1945 r. Jazowe (potem część Łagiszy).

Zabudowa dzielnicy składa się głównie z kilkupiętrowych (najczęściej dwupiętrowych) kamienic robotniczych z początków XX wieku, chociaż w północnej części dzielnicy znajduje się rozrastające się osiedle mieszkaniowe.

 

Bibliografia: WikiZaglebie, Bolesław Ciepiela „Grodziec dawniej i dziś”, Grzegorz Smyk „Administracja publiczna Królestwa Polskiego w latach 1864 – 1915”